„Ściana” Marlen Haushofer

„Ściana” Marlen Haushofer to jedna z moich najulubieńszych książek. Jest to dystopia napisana w formie pamiętnika kobiety, która styka się z czymś, czego nie da się wytłumaczyć racjonalnie i co można uznać za zagładę cywilizacji. Kobieta ta przyjeżdża do domku myśliwskiego należącego do jej przyjaciół. Po weekendzie zamierza wrócić do miasta, ale okazuje się to niemożliwe, bo oto między terenem wokół chatki a resztą świata wyrasta nagle przezroczysta, bardzo mocna ściana. Mija jeden dzień, drugi, a zdumiewająca budowla nie znika, nikt też nie przybywa z pomocą. Do bohaterki powoli dociera, że doszło do jakiejś kolosalnej katastrofy, że dziwna ściana stanowi zarówno pułapkę, jak i ochronę przed tym czymś, co unicestwia wszystkie istoty znajdujące się poza nią. A ponieważ człowiek do wszystkiego potrafi się przyzwyczaić, tak więc i samotna kobieta zaczyna się przyzwyczajać do życia na ograniczonej przestrzeni, bez towarzystwa ludzi, bez elektryczności i wielu przedmiotów, które do tej pory uważała za niezbędne. 

Narratorka powieści nie przypomina Robinsona Crusoe – jest słaba fizycznie, niezbyt odważna, mało pomysłowa, wyposażona za to w ogromną wyobraźnię i skłonność do empatii, czyli w cechy raczej nieułatwiające życia. Bo czy nie są szczęśliwsze te osoby, które nie zastanawiają się nad dniem jutrzejszym i nad cierpieniem innych? Tymczasem bohaterka ciągle martwi się o przyszłość, ciągle rozpacza nad niedolą zwierząt, przewidując, że tym, które ocalały, wkrótce zabraknie pożywienia. Za to o przeszłości rozmyśla zaskakująco rzadko, okres „sprzed ściany” wydaje jej się tak odległy, że aż nierealny. Miała męża i dwie córki, ale nie czuła się do nich zbytnio przywiązana. Jak większość kobiet, biegała pomiędzy pracą a domem i nie wyobrażała sobie funkcjonowania bez techniki i przemysłu. Dopiero po katastrofie zaczyna rozumieć, jak bardzo została okaleczona przez narzucony jej tryb życia – ma zniszczone zdrowie i teraz, kiedy jej przetrwanie zależy od siły fizycznej, nie da rady pracować tak sprawnie, jak powinna. Mózg ma zaśmiecony nieprzydatnymi informacjami, a nie wie tego, co jest naprawdę ważne. Nie zna sztuki przetrwania; nie odróżni rośliny jadalnej od trującej, gdy dopadnie ją głód. Nie rozpali ognia, kiedy skończą się zapałki. Nie znajdzie krzemienia, bo nie wie, jak on wygląda. Nie mając dostępu do książek i kontaktu z ludźmi, nigdy już się tego nie nauczy...

Uczy się za to patrzeć. Na początku las stanowi dla niej ciemną masę jednolitych drzew. Z czasem zaczyna zauważać coraz więcej detali, aż nagle odnosi wrażenie, że przyroda ożyła. Każda roślina różni się od innych, każdy ptak ma indywidualne cechy. Kiedyś narratorka dziwiła się ludziom, którzy potrafili pokochać psa, szczura czy nawet pająka, teraz ich rozumie. Odkąd żyje samotnie, bariery między nią a zwierzętami szybko się zmniejszają i przygarnięte czworonogi stają się dla niej tak samo ważne jak dawniej ludzie. Kobieta odkrywa, że zwierzęta są mądrzejsze, niż kiedyś myślała, że tak samo jak ona czują ból, namiętność, strach. Każdemu ze swoich zwierząt poświęca wiele stron, przepięknie opisując ich wygląd, emocje, zachowanie. Przy tym wszystkim doskonale zdaje sobie sprawę, że przygarniając psa, kota czy krowę, jednocześnie traci wolność. Od tej pory nie może przecież opuszczać na dłużej chatki ani pozwolić sobie na długie chorowanie, nie będzie też mogła popełnić samobójstwa, gdy dopadnie ją rozpacz. Kot i pies może i poradziliby sobie bez jej opieki, ale co z krową? Myśl, że ukochana Bella nadaremnie czeka na wydojenie, a potem umiera w męczarniach, jest dla narratorki nie do zniesienia.

Wielką zaletą powieści jest wnikliwość. Marlen Haushofer nie prześlizguje się po żadnych trudnych tematach, w jej wizji nie ma słabych punktów. Dokładnie jest opowiedziane,  jak bohaterka zareagowała na widok ściany, jakie miała zapasy, co jadła, jak cierpiała podczas choroby, jak się urządzała, przeistaczała w rolnika, jak dbała o to, by nie przeobrazić się w brudne, bełkoczące monstrum – a w jej sytuacji byłoby o to bardzo łatwo, wystarczyłoby się nie myć, nie sprzątać chatki, nie pisać pamiętnika.

Oprócz tytułowej ściany w tej dystopii nie ma żadnych elementów fantastycznych. Nie ma też dialogów, a opisy kontaktów z ludźmi zajmują zaledwie kilka stron. Ale jeśli ktoś pomyśli, że skoro tak, to znaczy, że w książce nic się nie dzieje, odpowiem mu, że jest w błędzie, bo o tym „nic” Marlen Haushofer pisze tak zajmująco, tak nasyca narrację refleksjami i uczuciami, że podczas czytania można ręce gryźć z nerwów. Powieść wywiera ogromne wrażenie i zostaje w pamięci na długo, wzbudza mnóstwo emocji, prowokuje do rozmyślań nad złudnym poczuciem wolności, uzależnieniem od cywilizacji, marnowaniem czasu. To przepiękna książka o samotności, o próbach przetrwania w niesprzyjających warunkach, o tym, jak okrutne może być życie.

Moja ocena: 6/6. A tutaj kilka cytatów z tej powieści.

---
Marlen Haushofer, „Ściana”, przeł. Zofia Kania, PIW, 1990