„Koniec Kalifornii” Steve Yarbrough

„Koniec Kalifornii” nie zaczyna się zbyt oryginalnie – ot, trzyosobowa rodzina przeprowadza się z jednej części  kraju do innej. Jednak w większości książek bohaterowie przenoszą się z miejsca gorszego w lepsze, tymczasem u Steve'a Yarbrough dzieje się odwrotnie: opuszczają Kalifornię na rzecz niepozornego Loring w  stanie Missisipi. I co jeszcze dziwniejsze, wcale nie są tym przygnębieni. Dla Angeli i Toni Loring to miejsce  zupełnie obce, z kolei Pete, mąż Angeli, a ojciec Toni, zna je aż za dobrze. To właśnie w tej mieścinie dorastał, uczył się grać w futbol, zdobywał pierwsze doświadczenia seksualne, znalazł przyjaciela, a także wielkiego wroga. Ten wróg nadal tutaj mieszka i niestety na widok przybyszy czuje, że dawna nienawiść znowu w nim ożywa.

Bohaterami powieści są zarówno czterdziestolatkowie, jak i ich dzieci, przy tym młode pokolenie  zachowuje się o wiele rozsądniej i porządniej niż dorośli, którzy ciągle ulegają jakimś złym podszeptom, sprawiając ból swoim najbliższym. Diakon Alan, jedna z najważniejszych postaci, bardzo potępia takie zachowanie. Szczególnie mocno drażnią go zdrady małżeńskie. On sam szczyci się tym, że nigdy nie pożądał innej kobiety niż żona, pomimo że ta z powodu narastającej otyłości staje się coraz mniej ponętna. Alan bardzo chce uchodzić za wzór dla innych, ale im bardziej fabuła książki posuwa się do przodu, tym silniejsze można odnieść wrażenie, że ten świętoszek, zawsze mający czas na odwiedzenie kościoła czy  poczytanie Biblii, dusi w sobie coś brzydkiego, że dużo jest w nim fałszu i nietolerancji. Zabrania na przykład synowi słuchać Metalliki i czytać  wierszy napisanych przez homoseksualistów, nie potrafi wybaczyć matce, że zaspokajała swoje zachcianki erotyczne, ani ojcu, że porzucił rodzinę. Oczekuje od ludzi, że jeśli popełnią coś złego, już nigdy więcej nie powtórzą błędu, tymczasem mało kto chce pokutować i ujarzmiać swoje złe skłonności.

Autor bardzo trafnie ukazuje życie w małym miasteczku, obłudne zachowanie, nudę, pobożność, skomplikowane stosunki pomiędzy ludnością białą a czarną. Akcja toczy się w roku 2003, rasizm w stanie Missisipi nie jest już więc tak jawny i agresywny jak kilkadziesiąt lat  temu, jednak nadal istnieje. Policją zarządza ciemnoskóry mężczyzna, który dobrze pamięta, jak w roku 1964 prześladowano jego ojca walczącego o prawa wyborcze. Potomkowie dawnych panów oraz niewolników chodzą do tej samej klasy i choć nie widać między nimi nienawiści, to i przyjaźni też nie ma. Na stadionie biali siedzą oddzielnie, czarni oddzielnie. 

Sporo miejsca zajmuje wątek futbolu amerykańskiego, u nas niemal nieznanego, a w Stanach bardzo  popularnego. W młodości Pete odnosił sukcesy w tym sporcie, a teraz zaczyna pomagać swojemu przyjacielowi Timowi szkolić nastoletnich zawodników. Nie otrzymuje za to wynagrodzenia, miasto opłaca tylko jednego trenera i jednego pomocnika. Ten ostatni nie zajmował się wcześniej grą, zatrudniono go tylko dlatego, że jest tani. Tak więc w drużynie nie dzieje się najlepiej, ale i tak wszyscy w miasteczku hucznie obchodzą otwarcie sezonu futbolowego. Podczas meczów stadion pęka w szwach. Nawet miejscowy kloszard ulega gorączce futbolowej i słucha transmisji przez radio znalezione na wysypisku śmieci. Jak mówi: „To, że jesteś wyrzutkiem społecznym, nie znaczy jeszcze, że nie  możesz kibicować swojej drużynie”[1].

Książka Steve'a Yarbrough opowiada też o tym, jak mieszkańcy delty Missisipi postrzegają Kalifornię. Dla Alana nazwa najbogatszego stanu USA stanowi synonim zepsucia i wyuzdania, ale inni mają przyjemniejsze skojarzenia. Pete dorasta w przekonaniu, że jest to obiekt marzeń wielu osób, piękne miejsce, w którym można rozpocząć nowe, ciekawsze życie. „Dopóki  istniała Kalifornia, wciąż pozostawało miejsce na marzenia”[2]. Jednak mało komu udaje się tam przeprowadzić, a odwrotne sytuacje nie zdarzają się niemal nigdy. Panuje przekonanie, że „Tylko wariat zostawiłby Kalifornię dla tej dziury, jeśli nie byłby do tego zmuszony”[3], nic więc dziwnego, że Pete traktowany jest podejrzliwie i jak nieudacznik. 

W tej ciekawej powieści pojawia się też wątek zbrodni, z tym że dość łatwo się domyślić, kim jest morderca. Trudno jednak postrzegać to jako wadę, bo „Koniec Kalifornii” to nie kryminał, tylko powieść psychologiczna; tu mniej ważne jest ukrywanie tożsamości zbrodniarza, a ważniejsze pokazanie, z jakich powodów zabija, jak ten czyn wpływa na jego psychikę, jak czują się bliscy przestępcy i ofiary. Yarbrough ukazuje rzeczywistość z wielu perspektyw, w książce znalazło się więc też miejsce na perspektywę naczelnika policji usiłującego odkryć prawdę. Ciekawa rzecz, że w Loring śledztwo odbywa się zupełnie inaczej niż w wielkich miastach. Policjant mniej korzysta ze zdobyczy techniki, a więcej z obserwacji i swoich przeczuć. Zna wszystkich pokrzywdzonych i podejrzanych, na własne oczy widzi, kto zaczyna zachowywać się inaczej, tak jakby chciał coś ukryć lub nie panował nad swoimi emocjami. I wreszcie policjant może korzystać z pomocy pastora (o ile oczywiście zdoła nakłonić go do mówienia), bo ten, jak to bywa w małych społecznościach, potrafi zgromadzić sporo informacji o swoich parafianach. 

Autor pisze więc o zbrodni, o zapiekłych urazach, o tym, że czas wcale nie leczy ran, o dzieciach cierpiących z powodu głupoty i nierozważnego zachowania rodziców, o problemach małżeńskich, zdradach, sile popędów, nastoletniej miłości, a także o tym, że  próbując uciec z miejsca, w którym życie nie układa się dobrze, można wpaść w jeszcze większe bagno. Zaletą książki są wyraziste, skomplikowane postacie, a także nieco cyniczne spostrzeżenia czynione przez bohaterów.

„(...) małżeństwo to najbardziej nieludzka instytucja ze wszystkich. Wymagała zbyt dużo, dawała zbyt mało  w zamian, zarazem odzierając z tajemnicy i komercjalizując tęsknotę i pożądanie. Dla niego jedyną tajemnicą,  jaka pozostała w małżeństwie, było to, w jaki sposób ktokolwiek mógł je przetrwać”[4]. 

„Nigdy nie mógł zrozumieć, dlaczego tylu ludzi pasjonuje się seksualnym życiem innych, ale tak właśnie było.  Najwyraźniej każda społeczność potrzebuje kilku osób, które przez to, że nie potrafią zapanować nad swoimi  najgorszymi instynktami, dostarczają rozrywki reszcie populacji. Zamiast jednak okazać wdzięczność, publiczność rzuca w klaunów jajami, nie mając dla nich żadnej litości”[5].  

[1] Steve Yarbrough, „Koniec Kalifornii”, przeł. Katarzyna Bieńkowska, Czytelnik, 2009, s. 101.
[2] Tamże, s. 243.
[3] Tamże, s. 270.
[4] Tamże, s. 140-141.
[5] Tamże, s. 271.