„Powiedziała, że nie żałuje” Tommi Kinnunen

„Powiedziała, że nie żałuje” to powieść o wiośnie roku 1945 i o fińskich kobietach pieszo wracających z wojny. My w Polsce mamy takie skojarzenie, że kobiety wracające z wojny to byłe więźniarki obozów koncentracyjnych, smutne, skrajnie wygłodzone ofiary Hitlera. Tymczasem bohaterki powieści niezbyt przystają do takich wyobrażeń. Nikt ich nie więził, nikt nie zmuszał do opuszczenia ojczyzny. Kiedy Finlandia zawarła rozejm z ZSRR i zaczęła usuwać ze swojego terytorium stacjonujące tam wojska niemieckie, kobiety te dobrowolnie poszły za nimi, by wyświadczać żołnierzom rozmaite przysługi, nie tylko seksualne, bo też wzięły na siebie ciężar prania mundurów i pielęgnacji rannych. Nie przejmowały się okrucieństwem okupantów wobec ludności krajów podbitych ani nawet tym, że wycofując się, równali z ziemią Laponię. Aż tu nagle spotkała je przykra niespodzianka: Niemcy zaczęli być odsyłani do obrony Berlina, z myśliwych zmienili się w zwierzynę. Kobiety zaś zostały same wśród wrogo do nich nastawionych Norwegów. Niektóre z tych Finek ze strachu przed przyszłością popełniły samobójstwo, inne biernie tkwiły w obozach jenieckich, a jeszcze inne postanowiły samodzielnie wrócić do domu. I takie właśnie desperatki, pragnące pieszo wrócić do swoich domów, stały się bohaterkami powieści.

Jest ich pięć: Aili, Katri, Siiti, Veera Irene. Jedna z nich to staruszka, druga nastolatka, pozostałe są w średnim wieku. Jedna  uwodziła mężów sąsiadek, inna uciekła od opieki nad młodszym rodzeństwem, a jeszcze inna od małżeńskiej nudy. Różni je wiele, a łączy jedno – kompletny brak doświadczenia w podobnych wędrówkach. Żadna nie wie, gdzie szukać żywności, jak nocować pod gołym niebem, jak unikać min. Na domiar złego aura im nie sprzyja, leje deszcz, prószy śnieg. Ale skoro wyruszyły, nie mają innego wyjścia jak posuwać się do przodu. Autor skrzętnie opisuje cierpienia, jakich zaznają podczas tej podróży, rejestruje też ich wspomnienia i odczucia, a wśród tych odczuć bynajmniej nie dominuje skrucha. W miarę zbliżania się do stron rodzinnych w bohaterkach narasta podejrzenie, że droga jest jednak bezpieczniejsza niż powrót, że prawdziwa gehenna zacznie się dopiero wtedy, gdy staną przed rodziną czy przed urzędnikami. Jak usprawiedliwić swoją nieobecność, swoje romanse z nazistami? Zaczyna się więc szukanie wymówek, wymyślanie kłamstw, a tym samym fałszowanie historii. Zresztą oprócz strachu powracające kobiety czują też nieśmiałą nadzieję, że może jednak nikt nie będzie ich oskarżał o współpracę z Trzecią Rzeszą, w końcu większość Finów przejawiała sympatie proniemieckie. „Wszyscy uważali, że wojna jest korzystna albo przynajmniej potrzebna”[1]. 

Opisom mozolnej wędrówki towarzyszą liryczne opisy Laponii, pełnej spalonych wsi, kraterów po minach, zbiorowych mogił. Rovaniemi, przedtem tętniące życiem, teraz jest przeraźliwie głodne i nędzne. Wszystkie budowle zniknęły, pozostały tylko sterty gruzów i potłuczone szkło. Mieszkańcy klecą tymczasowe schronienia, grzebią w ruinach, próbują jakoś utrzymać się przy życiu. I szukają kozła ofiarnego, na którym mogliby wyładować wściekłość. Czy nie staną się nim kobiety?...

Tommi Kinnunen bardzo dba o to, by pokazać, jak okrutnie potraktowano fińskie kobiety, a jak łagodnie mężczyzn. „Nasi chłopcy też poszli z Niemcami. I co? Ich również pędzono ulicami jak bydło?”[2] – złości się jedna z bohaterek. „Finowie, którzy walczyli u boku armii niemieckiej, mają swoje towarzystwo pamięci, natomiast z pracującej dla tej samej armii Finek zrobiono po wojnie albo kurwy, albo nastolatki, którym miłość uderzyła do głowy”[3] – zauważa w przedmowie autor i pyta: „Dlaczego czyny mężczyzn usprawiedliwia się rozkazami z góry, a kobiety obarcza się odpowiedzialnością indywidualną?”[4].

Szkoda tylko, że pisarz nie przemyślał sprawy wyżywienia bohaterek, bo nie sposób się doliczyć, co jadły podczas swojej długiej wędrówki. Z obozu jenieckiego zabrały jedynie kilka kromek chleba, potem znalazły trzynaście konserw i można odnieść wrażenie, że te puszki w cudowny sposób się rozmnażały. Po wielu dniach wędrówki narrator stwierdza: „Musiały więc maszerować, póki jeszcze miały konserwy”[5]. A przecież gdyby nawet jadły na spółkę tylko po jednej dziennie, to i tak powinno im ich zabraknąć.

„Powiedziała, że nie żałuje” to dobra powieść, pokazująca wojnę z perspektywy Finów, chaos roku 1946, stawiająca pytania o stopień winy takich kobiet jak Veera czy Irene. A co myśmy takiego zrobiły? – buntuje się jedna z bohaterek. Jest w powieści taka scena: Irene z koleżankami wchodzi do mijanej po drodze chaty, by odpocząć, ale pojawia się gospodarz, patrzy na ich ogolone głowy, domyśla się prawdy, każe im się wynosić. Narrator (trzecioosobowy, neutralny) komentuje to w następujący sposób: mężczyzna jest złamany przez wojnę i dlatego tak się zachowuje. Można się domyślić, że według autora właściwym zachowaniem byłoby rozczulanie się nad tymi „biedactwami” i oddanie im ostatniego kawałka chleba. Tommi Kinnunen ewidentnie chce ocieplić wizerunek „niemieckich kurew”, przekonać czytelnika, że miały bardzo ważne powody, by pójść za hitlerowcami (bo na przykład nudziły się przy mrukliwym mężu), poza tym skąd mogły wiedzieć, że ci mili chłopcy to zbrodniarze wojenni? A jeśli nawet coś zauważały, to przecież psychika człowieka tak działa, że niewygodne obserwacje spycha w podświadomość. I wreszcie jak można oskarżać Finki, skoro ich mężom, ojcom i synom nie wypomina się przyjaźni z Niemcami?

Ten ostatni argument jest rozbrajający. Tak więc powieść na pewno warto przeczytać, ale trzeba podejść do niej ostrożnie.

Moja ocena: 4/6.

---
[1] Tommi Kinnunen, „Powiedziała, że nie żałuje”, przeł. Sebastian Musielak, Wydawnictwo Poznańskie, 2023, s. 298.
[2] Tamże, s. 222.
[3] Tamże, s. 13.
[4] Tamże, s. 13-14.
[5] Tamże, s. 234.