„Idioci” i „Placówka postępu” Josepha Conrada

Susan i Jean, bohaterowie noweli „Idioci” Josepha Conrada, od razu po ślubie wzięli się ostro do pracy na roli, wierząc, że wkrótce przyjdzie na świat dziecko, które będzie im pomagać, a potem odziedziczy gospodarstwo. Dziecko istotnie się urodziło, ale... głęboko upośledzone. Następne też takie były. Wyły zamiast mówić, nie potrafiły niczego zrozumieć ani nawet rozpoznać własnej matki. Rodzice wpadali w coraz większą rozpacz i wściekłość, nie umieli pokochać takich dzieci. Po urodzeniu czwartego kobieta za nic nie chciała mieć kolejnych. Mężczyzna przeciwnie – postanowił próbować aż do skutku.

Conrad znakomicie opisał uczucia miotające rodzicami nieudanego potomstwa, od rozczarowania po wściekłość, upokorzenie, utratę chęci do życia. Matka nazywa je „stworzeniami gorszymi od zwierząt”, wstydzi się przed sąsiadami, ma wrażenie, że wszyscy z niej drwią. Ojciec rozpacza, że po jego śmierci ziemia zmarnieje albo wpadnie w obce ręce. „Zdawało mu się, że dla człowieka gorzej niż bezdzietnego nie ma żadnej obietnicy w urodzajnych polach, że ziemia od niego ucieka, urąga mu, sroży się jak te ciemne chmury pędzące nad głową”. Obwinia „przeklętą babę, która nie potrafi rodzić takich dzieci, jakie mieli inni ludzie”, wyzywa ją od szmat, bije. Ich życie staje się koszmarem, podobnie jak życie niechcianych „idiotów”.

Dzieci nazywane są „idiotami” nie tylko przez rodziców, ale i przez narratora, który posuwa się nawet do stwierdzenia, że „stanowili obrazę dla światła słonecznego, wyrzut dla pustych niebios, skazę na dzikim krajobrazie, pełnym intensywnej i celowej żywotności”.

Kayerts i Carlier z „Placówki postępu” prowadzą punkt handlowy w głębi Afryki. Są leniwi, mało inteligentni, niesamodzielni. Trudno im przyzwyczaić się do życia w głuszy. Z niepokojem spoglądają na otaczający ich las czy na rzekę, którą od czasu do czasu przypływają tubylcy, by sprzedać kość słoniową. Wypatrują statku z dostawą żywności, jednak dyrekcja Spółki Handlowej często zapomina o swoich pracownikach, zostawiając ich na pastwę lęku i głodu. Dochodzi do sytuacji, że biali nie mają do jedzenia nic oprócz ryżu. W tej przygnębiającej atmosferze, z dala od Europejczyków, którzy dawali im poczucie bezpieczeństwa, Kayerts i Carlier porzucają zasady, którymi przedtem się kierowali. I choć naiwnie wyobrażają sobie, że wprowadzają postęp do niecywilizowanych zakątków świata, w rzeczywistości coraz bardziej dziczeją. Tytuł noweli brzmi ironicznie. 

Conrad krytykuje kolonializm, a także postępowanie Spółki Handlowej, oszukującej zarówno ciemnoskórych pracowników, jak i białych. Jednak nowela jest przede wszystkim dowodem na to, że z człowieka bardzo łatwo spada płaszcz cywilizacji. Wystarczy, że znajdzie się daleko od podobnych do niego ludzi i poczuje zagrożony, a zaczyna akceptować rzeczy, które przedtem uważał za wstrętne i barbarzyńskie.

Obie nowele są ciekawe, a zarazem bardzo gorzkie. Podczas ich czytania czuje się smutek, bunt, a także obrzydzenie do głównych postaci, które są niezdolne do wyższych uczuć.  Jean i Susan, najpierw nastawieni do życia pozytywnie, po paru latach małżeństwa zaczęli nienawidzić i nieudanych dzieci, i siebie nawzajem. Kayerts i Carlier, początkowo krzewiciele postępu i przyjaciele, dziwnie szybko pogodzili się z istnieniem niewolnictwa i zmienili we wrogów. Gdyby bohaterowie Conrada żyli w warunkach sprawiających im przyjemność, zapewne byliby porządnymi ludźmi. Ale oni nie z własnej winy znaleźli się w sytuacjach skrajnie trudnych, poczuli się zbyt ciężko doświadczani przez los, wyrzuceni poza nawias społeczeństwa, sfrustrowani. To wystarczyło, by wyszły na jaw brzydkie cechy ich charakterów.

---

Źróło cytatów: Joseph Conrad, „Idioci” w przekładzie Haliny Carroll-Najder oraz „Placówka postępu” w przekładzie Anieli Zagórskiej