Iris Murdoch „Zacny uczeń”

„Zacnego ucznia” po raz pierwszy przeczytałam osiem lat temu. Niedawno go sobie powtórzyłam i nie oceniam już tak źle jak przedtem. Nadal drażnią mnie sztuczne, jakby teatralne dialogi, ale dostrzegam też zalety. Największa z nich polega na tym, że Iris Murdoch bardzo zgrabnie nawiązuje do powieści gotyckich. Część akcji toczy się w ogromnym domostwie, jakby żywcem przeniesionym z osiemnastego wieku. Nie wolno tu używać elektryczności, a nocą słychać podejrzane kroki i jęki. Mieszkanki niemal w ogóle nie kontaktują się ze światem zewnętrznym i wszystko robią same: produkują żywność, tkają ubrania. Dom ten od posesji sąsiadów oddzielają trudne do przebycia mokradła. Jest tu i wieża, i osoba uwięziona, i wybawca, a nad wszystkim unosi się aura tajemnicy i grozy.

Zainteresował mnie Edward. Ten dwudziestoletni student ma krew na rękach. Dla żartu podał swojemu przyjacielowi Markowi narkotyk w jedzeniu, po czym poszedł do koleżanki, by zaspokoić potrzeby erotyczne. Kiedy wrócił do domu, zobaczył, że okno jest otwarte, a Marek leży martwy na bruku. Skłonny do samooskarżeń Edward uznał się za mordercę. Wpadł w depresję, całymi dniami płakał i rozważał, jak żyć, kiedy popełniło się wielką niegodziwość i unieszczęśliwiło kilkoro ludzi. Opisy jego cierpień psychicznych zajmują wiele stron.

Nie przekonała mnie postać jego brata Stuarta, który oświadczył, że nie będzie nigdy uprawiał seksu i zajmie się czynieniem dobra. Niezbyt rozumiem, dlaczego ktoś, kto chce pomagać innym, musi wyrzec się życia erotycznego, ale mniejsza o to. Kolejną papierową postacią jest Midge. Trudno uwierzyć, by inteligentna kobieta co chwilę zmieniała obiekt swoich uczuć. O wiele wiarygodniej wypadły Ilona, Bettina i mateczka May. Można się zastanawiać, czy naprawdę były szczęśliwe, prowadząc taki dziwny tryb życia. 

Mocnym punktem powieści są plastyczne, pełne detali opisy wędrówek Edwarda po lesie i mokradłach. Słabo natomiast wypadają dialogi. Może w teatrze zdałyby one egzamin, ale nie w powieści. Oto przykład rozmowy Midge z mężem:

– Ciekawe jednak, co też widział w swojej poprzedniej wybrance?
– Poprzednia była pusta i dziewicza. W jej czystym, jasnym i kochającym spojrzeniu zobaczył bezkresne wody Antarktyki i krążącego albatrosa [1].

A tak Edward mówi do Jessego: Kochany Jesse, słodki i dobry Jesse, pomyśl o mnie w nocy. Ja też będę o tobie myślał [2]. Który heteroseksualny mężczyzna mówiłby w ten sposób do drugiego?! Z podobną sztucznością wyrażają się wszystkie postacie. Drażniące są również homoseksualne podteksty. Edward był zakochany w Marku, Jesse w malarzu mieszkającym na łodzi, Giles w Stuarcie, Stuarta z kolei podejrzewano o chęć uwiedzenia trzynastoletniego Mereditha. Jak na mój gust za dużo w tej powieści podobnych sytuacji. No i za dużo zbiegów okoliczności. Bo kogo Edward spotyka w chatce przy torach? A kogo w mieszkaniu pani Quaid?...

W jednym z ciekawszych wątków widzimy, jak bardzo osobie trawionej rozpaczą pomóc może dobrze dobrana książka. Edward przypadkowo sięga po jeden z tomów „W poszukiwaniu straconego czasu” i ze wzruszenia omal nie mdleje. Podczas czytania zaczyna wierzyć, że zdoła wyrwać się z mroków depresji, a matka Marka mu wybaczy. 

Powieść jest dziwna – trochę gotycka, trochę filozoficzna, trochę psychologiczna. Czytając ją, można mieć wrażenie, że to wielka literatura, a po chwili myśleć, że jednak szmira. Na pierwszy kontakt z Iris Murdoch zupełnie się nie nadaje. Po namyśle stwierdzam, że nie będę miała odwagi nikomu jej polecić. W sumie nie wiem, czy oceniając ją jako dobrą, nie kierowałam się sentymentem. 

Moja ocena: 4/6.

---

[1] Iris Murdoch, „Zacny uczeń” („The Good Apprentice”), przeł. Maria Olejniczak-Starsgard, Zysk i S-ka, 1995, tom 1, s. 300.

[2] Tamże, s. 425.