Lagerlöf, Söderberg, Strindberg, Bergman. Cztery wspaniałe spotkania z klasyką szwedzką

Z posłowia do „Opowiastek” dowiedziałam się, że czwórka największych klasyków szwedzkich to Selma Lagerlöf, August Strindberg, Hjalmar Bergman i Hjalmar Söderberg. Tak się złożyło, że niedawno miałam okazję przeczytać po jednym opowiadaniu każdego z tych twórców. Znajdują się one w antologii „Losy ludzkie”.

Wigilijny wieczór. Podczas gdy gospodyni odczytuje przypowieści biblijne i rozmyśla o tym, że raz w roku ludzie i zwierzęta powinni zachowywać się wobec siebie jak bracia, jej mąż wyrusza do lasu. Jest mroźno, pada śnieg. W ciemnościach łatwo zgubić drogę... Tak zaczyna się „Pokój boży” Selmy Lagerlöf. Noblistka zauroczyła mnie nastrojowością opisów i połączeniem realizmu z baśniowością. Uczuć podczas czytania było co niemiara: lęk o życie wieśniaka, zdumienie rozwojem akcji, rozbawienie, zadowolenie, że jedna z postaci została słusznie ukarana. Miałam wrażenie, że przeczytałam długą powieść, a nie krótkie opowiadanie.

Profesor Blom z opowiadania „Musiał...” Strindberga uważa ludzi nisko urodzonych za hołotę, a kobiety za okropne gęsi. Na widok matki karmiącej piersią niemowlę aż skręca się z obrzydzenia. Nic mu się nie podoba, nie cierpi zmian, w kółko je i mówi to samo. Jest tak pozbawiony humoru i sztywny w zachowaniu, że kiedy pewnego razu kolega dla żartu wiesza na oparciu jego krzesła pewną rzecz (nie chcę spojlerować, więc nie zdradzę, jaką), nasz profesor reaguje w sposób dziwaczny. Bohatera z tyloma złymi cechami najłatwiej byłoby potępić, ale... No właśnie. Uważny czytelnik dostrzeże, że ten człowiek w głębi duszy jest nieszczęśliwy, a jego uczucia wcale nie są jednoznaczne. Pogarda i przekonanie o własnej wyższości mieszają się z zazdrością i bolesnym poczuciem wykluczenia. Strindberg umiał pokazać, jak przykra i trudna do zniesienia jest samotność. Opowiadanie dowodzi, że często nie możemy przewidzieć, jak zachowa się druga osoba, i że sami dla siebie jesteśmy zagadką.

Ze zdziwieniem zauważyłam, że Bergman, którego znałam już z wybornej komedii „Swedenhielmowie”, potrafił też pisać ponurym i poważnym tonem. Jego opowiadanie „Czy może mnie pan wyleczyć, doktorze?” zaczyna się tak: do cieszącego się powodzeniem lekarza zgłasza się tajemniczy mężczyzna. Nie chce on podać swojego nazwiska i zachowuje się dziwnie. Pielęgniarka, która wraz z nim siedzi w poczekalni, czuje się coraz bardziej nieswojo. I ten nastrój udziela się czytelnikowi: zaintrygowani czekamy na rozwiązanie zagadki. A kiedy już poznajemy tajemnicę pacjenta, wpadamy w wielkie przygnębienie.

Założę się, że nikt nie zgadnie, w jak dramatycznej, a zarazem komicznej sytuacji znalazł się wiejski pastor z „Krów duszpasterza”. Nie wiem, czy Söderberg tę historię sobie wymyślił, czy usłyszał od kogoś i „tylko” spisał. Jeżeli wymyślił, to znaczy, że miał niesamowicie bujną wyobraźnię. Jeśli spisał... Cóż, niejeden autor stara się odtworzyć prawdziwe wydarzenia, a potem czytelnicy mówią, że przesadził, bo tak być nie mogło. Söderbergowi się wierzy. Opowiadanie jest przekonujące, spójne. I jakże uroczo się kończy!

Te miniatury są nie tylko pasjonujące i pomysłowe, ale też doskonale skomponowane. Każda ma wyrazisty temat i zaskakujące zakończenie. Ich autorzy stworzyli żywe, przekonujące postacie i wykazali się wyjątkową znajomością natury ludzkiej, przy tym Hjalmar Söderberg udowodnił, że rozumiał też naturę... krowią. Opowiadania powstały dawno temu, ale żadne nie trąci myszką, można je z zachwytem czytać i dziś.

Moja ocena: 6/6.

---
„Losy ludzkie. Opowiadania i nowele szwedzkie”, opr. Zygmunt Łanowski, Wydawnictwo Poznańskie, 1965. Strindberga przetłumaczył Łanowski, Bergmana – Maria Olszańska, Lagerlöf i Söderberga – Irena Wyszomirska.