„Nikt tak nie tańczył, jak mój dziadek” Kateryna Babkina

Książka „Nikt tak nie tańczył, jak mój dziadek” Kateryny Babkiny składa się z opowiadań mających tych samych bohaterów – Miszę, Lilę, Ninę, Łesię i Dimę. Poznali się oni pierwszego września 1991 roku, kiedy to rozpoczęli naukę w szkole podstawowej, a ich kraj – Ukraina – zaledwie kilka dni wcześniej pojawił się na mapach Europy. W kolejnych opowiadaniach autorka ukazuje sytuacje rodzinne i różne epizody z życia tych postaci, a niekiedy cofa się w odległą przeszłość sięgającą nawet czasów drugiej wojny światowej, by przybliżyć na przykład młodość dziadka Łesi. Dzięki temu zabiegowi główni bohaterowie są mocno osadzeni w swoich rodzinach, wiemy, co ich ukształtowało, dlaczego ich rodzice czy dziadkowie zachowują się tak, a nie inaczej. Zabieg ten pozwala też zobaczyć tę samą postać z kilku perspektyw. Kiedy jest pierwszoplanowa, patrzymy na nią „od środka”, w innym rozdziale – oczami kogoś z jej rodziny. Przykładowo raz widzimy, jak podle dziadek Łesi traktuje swoją żonę i córkę, innym razem poznajemy źródło tej nienawiści.

Sytuacje rodzinne głównych bohaterów są bardzo różne. I tak Misza jest w połowie Żydem, wychowanym przez nadopiekuńczą mamę, która wcześnie umarła, ale zdążyła jeszcze zabezpieczyć go materialnie: chłopak odziedziczył tyle nieruchomości, że nie musi pracować. Z kolei Lila to Żydówka pełnej krwi. Za czasów Hitlera jej babcia straciła wszystkich bliskich, a sama przetrwała tylko dzięki temu, że „ktoś ją ukrył, ktoś karmił, a ktoś przekazał jakimś ludziom”[1]. Po wojnie została wywieziona na wschód i nazwana Rewolucją; dopiero po upadku ZSRR udało jej się zmienić znienawidzone imię na Rywkę. Teraz ta staruszka planuje wyjazd do  Izraela. Chce zabrać wnuczkę. Tylko czy Lilka się zgodzi, czy nie będzie wolała zostać tam, gdzie się urodziła? 

Nina swojego ojca widziała zaledwie raz, wychowywały ją mama i babcia. Łesia dla odmiany dorastała w dużej rodzinie, otoczona miłością szalonego dziadka, który zabierał ją na złodziejskie wyprawy do cudzych sadów i który, nawiasem mówiąc, bardzo przypomina dziadka Nastki ze „Szczęśliwych nagich ludzi” – obaj są tak samo apodyktyczni, nie liczą się z rodziną, kochają tylko wnuczkę i dorabiają wykładami na temat naukowego komunizmu. Jeszcze bardziej nienormalna była sytuacja Dimy, wychowywanego w kulcie dla przodka, który rzekomo zginął na froncie. „Z wojny powracają tchórze i wyrodki, bohaterowie tam umierają”[2] – twierdziła babcia, bardzo dumna z tego, że jej syn nie wrócił. Jedynie mama Dimy wątpiła w to bohaterstwo. Oto jej rozsądne słowa:  

„Na wojnie nikt nie jest bohaterem. Na wojnie jest strasznie i dziko. I każdy albo jest zaślepiony jakąś ideą, rzadziej szlachetną, a częściej obcą i zbyt ogólną, żeby była warta takiego doświadczenia, albo po prostu jest jak małe przerażone zwierzątko, sam przeciw całemu światu, przy czym się zdaje, że jeśli przeżył – to jakby już zwyciężył ”[3].

Tak więc sytuacje rodzinne bohaterów są bardzo różne. Niemal wszyscy mają przodków obarczonych tragiczną przeszłością (na przykład dziadek Miszy stracił bliskich w Babim Jarze), ale niekoniecznie przejmują ich przekonania. Dima nie tylko nie podziela zamiłowania swojej babci do kultywowania bohaterów wojennych (i katowania całej rodziny tym kultem), ale bardzo się boi, że jeśli umrze, babcia i z niego zrobi obiekt czci. Kiedy więc zostaje powołany do wojska i wysłany na wschód Ukrainy, nie przesyła do domu zdjęć ani niczego innego, co dałoby się włożyć w ramki i ustawić na ołtarzyku.

Kateryna Babkina ukazuje swoich bohaterów w różnych sytuacjach – jeden zostaje zmuszony do małżeństwa z córką wroga ludu i tym samym traci szansę na spełnienie marzenia o karierze w radzieckiej armii, drugi podczas powrotu z wojny popełnia samobójstwo, trzeci ma przygodę homoseksualną, kolejny wysłuchuje historii o małym Gerszomie uwięzionym przez małżeństwo śmieciarzy... W tym ostatnim przypadku autorka rewelacyjnie oddała sposób myślenia dziecka, które nie rozumie, co się wokół niego dzieje, i nie umie jeszcze odróżnić podłości od poświęcenia. 

Te obrazki z codziennego życia bohaterów i historie ich przodków składają się na piękną, poruszającą i bardzo treściwą książkę, której jedyną wadą jest to, że niekiedy trudno odkryć powiązania między postaciami (czy Masza z „Nie wrócimy”, córka Lidii z „Drogi wśród kołchozowych pól” i jąkająca się babcia Niny to jedna i ta sama osoba?). Autorka niczego nie mówi wprost, pisze dla czytelnika, który nie lubi wykładania kawy na ławę, ewentualnie gotów jest tę samą książkę czytać dwa razy. A ponieważ Babkina posługuje się dojrzałym i błyskotliwym stylem, a do tego ciekawie ukazuje życie mieszkańców Ukrainy, zarówno tych wychowanych w duchu radzieckim, jak i dorastających w niepodległym kraju, powtórne czytanie nie będzie męczarnią, tylko literacką ucztą. Można też oczywiście nie bawić się w wyszukiwanie powiązań i każde opowiadanie potraktować jako oddzielną całość.

---
[1] Kateryna Babkina, „Nikt tak nie tańczył, jak mój dziadek”, przeł. Bohdan Zadura,   Warsztaty Kultury w Lublinie, 2020, s. 91.
[2] Tamże, s. 80.
[3] Tamże, s. 81-82.