„Śmierć tłumacza” Paweł Pollak

Kilkanaście lat temu ukazało się w Polsce „Millennium” Stiega Larssona i szybko zdobyło status bestsellera. Ludzie zachwycali się nim, nawet ci, którzy zazwyczaj nie czytali nic prócz telegazety, kupowali kolejne części i z wypiekami na twarzy poznawali przygody Lisbeth. A potem zapanowała wielka moda na skandynawskie kryminały. Ale właściwie to kto przetłumaczył „Mężczyzn, którzy nienawidzą kobiet”? Komu zawdzięczamy, że trafili na polski rynek? Okazuje się, że za kulisami wydania tej powieści stoi fascynująca historia kryminalna, że w środowisku tłumaczy polała się nawet krew. A przynajmniej tak wynika z powieści Pawła Pollaka zatytułowanej „Śmierć tłumacza”.

Zenon Naczyński, Witek Stypuła i Janina Cedro ukończyli filologię szwedzką, marząc o przekładaniu dzieł literackich. Niestety szybko wychodzi na jaw, że nie wszyscy mogą pracować w wymarzonym zawodzie. Teksty Naczyńskiego są suche, niezgrabne, Stypuła zaś, choć przekłada doskonale, nie umie zdobyć sympatii wydawców. Obaj panowie zostają więc tłumaczami przysięgłymi. Pierwszy z nich wyciąga z tej pracy całkiem spore pieniądze, ma dom, luksusowy samochód, drugi zniechęca do siebie klientów, nie próbuje walczyć o wyższe stawki i w efekcie klepie biedę. Im są starsi, tym rozpaczliwiej pragną zobaczyć swoje nazwisko w książce. Janina doświadczyła tego szczęścia już wiele razy i z góry patrzy na filologów mniej zaradnych, mniej płodnych niż ona.

Akcja dzieje się w Warszawie, w środowisku tłumaczy, przy czym wcale nie zostali oni przedstawieni jako łagodne owieczki. Są to postacie często zawistne, przekonane o swojej wyjątkowości, zdolne do tego, by przywłaszczyć sobie cudze dzieło, a nawet kogoś zabić. W książce padają nazwiska autentycznych tłumaczy, na przykład Bożeny Kojro, Ewy Gruszczyńskiej, pojawiają się aluzje do konkretnych wydarzeń, różne ciekawostki dotyczące współpracy z sądami czy kontaktów z wydawcami. Z tych powodów książkę można uznać za unikatowy portret polskich tłumaczy. Autor zna to środowisko, jest jego częścią, przekłada zarówno dokumenty dla prokuratury, jak i arcydzieła Hjalmara Söderberga. Co ciekawe i dosyć prowokacyjne, na karty powieści wprowadza też siebie. Aż kilka razy bohaterowie wspominają o nim, w różnych kontekstach. Okazuje się, że Pollak doskonale wie, co koledzy po fachu mówią za jego plecami, i nie waha się tej wiedzy wykorzystać w książce.

Morderca z powieści uważa, że nie trafi do więzienia, bo rzetelnych detektywów spotkać można tylko w filmach. Ci polscy na pewno nie przyłożą się do pracy, pójdą fałszywym tropem, będą nieudolni, mało przenikliwi. I rzeczywiście, do wyjaśnienia zagadki kryminalnej zostaje oddelegowany policjant o bardzo niepozornym wyglądzie, ubrany w zniszczony prochowiec, robiący notatki na karteczkach wpychanych do kieszeni. Trudno szanować kogoś takiego. Tylko czy lekceważenie go to nie błąd? Czy za nieatrakcyjną powierzchownością nie kryje się genialny umysł? Dlaczego morderca czuje coraz większy niepokój? Postać owego policjanta jest znakomicie zbudowana, niejednoznaczna, trudno ocenić, czy naprawdę ma problemy z myśleniem i musi co chwilę klepać się w czoło, czy tylko udaje i swoimi na pozór niewinnymi pytaniami osacza zbrodniarza.

„Śmierć tłumacza” to bardzo ciekawy kryminał, nietypowy, prowokacyjny, świadomie anachroniczny (w czasie, kiedy „Millennium” jest wprowadzane do Polski, wszyscy już mają smartfony, w policji pracuje porucznik), ocierający się o historię alternatywną. Na okładce wydawca informuje, że powieść jest hołdem złożonym nieśmiertelnemu porucznikowi Columbo. Owszem, jest, widać to w postaciach, widać w budowie fabuły. Ale jest też hołdem dla Stiega Larssona, bo przecież cała intryga bierze się stąd, że pewien tłumacz zapłonął żądzą zobaczenia swojego nazwiska na stronie tytułowej „Millennium”. Bohaterowie zachwycają się tą trylogią, a w jednej ze scen końcowych Pollak mocno nawiązuje do przygód Lisbeth.

---
Paweł Pollak, „Śmierć tłumacza”, Oficynka, 2022